Wyszłam za mąż jak na wolność...

Anna Janko, Dziewczyna z zapałkami

Wydawnictwo Nowy Świat

Anna Janko (ur. 1957) jest poetką, córką mojej ulubionej Teresy Ferenc i Zbigniewa Jankowskiego. Wierszy jeszcze nie znam, przeczytałam natomiast jedyną powieść, Dziewczynę z zapałkami. Powieść osobistą: nie autobiograficzną, ale karmioną własnym życiem autorki. Odczucia mam mieszane.

Bohaterką-narratorką jest Hanka, młoda kobieta rozczarowana życiem, miłością, rzeczywistością. Wyszła za mąż i nawet nie zdążyła się zachłysnąć wolnością, bo od razu wpadła w pułapkę samotności, braku porozumienia, szarości, życia z dnia na dzień. W codzienności powoli rozmywa się jej własne "ja", maleją ambicje, pęcznieją żale... Pierwsze parędziesiąt stron to stopniowe wkraczanie w dorosły świat, bolesne wrastanie w życie, zbliżanie się do granicy córka – żona; czas, w którym spotyka się wstydliwość i cielesność, strach i pożądanie, nadzieje i obawy. A potem następuje gwałtowne zderzenie i pozostaje tylko mętna szarość, szarość zawiedzionych oczekiwań, papierosowego dymu i pustych ścian zimnego domu.

Hanka jest oczytaną i inteligentną dziewczyną. Początkującą poetką. Z ambicjami. Z biegiem czasu czytanie i pisanie staje się coraz trudniejsze i tylko gdzieś pomiędzy wyrzutami rzucanymi w przestrzeń pobrzmiewają echa dawnych lektur. Teraz już się nie chce. Ma trzydzieści lat i jest zmęczona życiem, a jej małżeństwo to jedna wielka pomyłka. W tym miejscu muszę przyznać, że w ogóle nie było mi żal bohaterki. To prawda, związek z Pawiem nie jest czymś, czego można jej choć przez moment zazdrościć, ale nie mogę tego nie powiedzieć: Hanka częściowo sama jest sobie winna. Czytając te początkowe strony powieści, wspomnienia z młodości, pierwsze miłosne historie, zadawałam sobie pytanie – dlaczego i po co za niego w ogóle wyszła? Bo że nie była to miłość od pierwszego wejrzenia, miłość wielka i wieczna (którą potem i tak życie weryfikuje, ale przynajmniej jest jakiś fundament!), że nie ma mowy o żadnym porozumieniu dusz – to wiemy na pewno. Wiemy też, że mignęli gdzieś bohaterce lepsi kandydaci na towarzysza życia. A wyszło jak wyszło, chciała się już koniecznie wyrwać, odetchnąć, i skoczyła na głęboką wodę nie badając dna. Jakoś tam tego swojego Pawia kocha, ale od początku przeczuwa, że to nie to. Tylko że koniecznie chciała mieć dom. Z tradycjami. Byle już. A zaraz potem: Dziecko. Dziecko. Muszę mieć dziecko. Inaczej nigdy tu nie zamieszkam. Dziecko zbuduje mi dom, dziecko się mną zaopiekuje. Dziecko znajdzie mi przyjaciół. Oswoi dla mnie teściową i teścia. Będzie moje. Będzie Pawia. Będzie nasze. Będzie jak śliczna kokardka, która zwiąże nas i ozdobi. Portret kobiety pogubionej, niepewnej, zależnej od innych. Czy to dziwne, że nieszczęśliwej?

Najbardziej zniechęcał mnie w powieści niezmiennie ponury nastrój. Hanka snuje ogólne refleksje na temat życia (o którym wie już wszystko, pisze, jakby miała sześćdziesiąt lat); na podstawie swojego doświadczenia przekreśla małżeństwo w ogóle, z jej słów wciąż przebija pesymizm, marazm, rozczarowanie... Jest przekonana, że takich, co żyli długo i szczęśliwie, w ogóle nie ma, a każda ziemia obiecana staje się okłamana, gdy już się ją ma pod stopami, a nie w marzeniu. Smutne. Czy prawdziwe? To chyba zależy od tego, jak rozumiemy szczęście i czy potrafimy się cieszyć tym, co mamy... Narzekać można zawsze. Naprawdę.

Anna Janko jest poetką i widać to na każdej stronie. Język powieści jest piękny, niepozbawiony drobnych usterek, ale subtelny, celny, przykuwający uwagę (Koniecznie potrzebowałam jakiegoś fonicznego kodu, by złapać się za tożsamość. Albo: Panował nad tym księżyc w pełni, zarażając to miejsceswoją sinosrebrną chorobą). Słowo jest niezaprzeczalnym atutem tej książki i można się w nim rozsmakować. Ciekawym akcentem są też refleksje o pisaniu i tworzeniu, trafne spostrzeżenia dotyczące rzeczywistości, błyskotliwe uwagi – i tę stronę zaliczam zdecydowanie na plus.

Janko nasuwa nam porównanie z Dziewczynką z zapałkami Andersena. Obie próbują się ogrzać wspomnieniami i marzeniami, nikłym płomykiem, który po chwili gaśnie, nie dając wystarczającej ilości ciepła i światła. Tylko że za baśniową bohaterkę zdecydowało życie, Hanka – wybrała sama. Dziewczynka Andersena była tylko dzieckiem, kobieta z powieści jest (powinna być?) dorosła: a wciąż niezdolna do działania, bez pomysłu na siebie – bo ten, który miała, spalił na panewce. Żyje przeszłością i złudzeniami, a ja nie potrafię się użalać nad ludźmi, którzy zamykają się w swoich wyobrażeniach o życiu, zamiast żyć. Co prawda Hanka nie zalewa się łzami i nie są to typowe żale zranionej kobiety (jakie są typowe?), jednak kategoryczne sądy o otaczjącej ludzkość beznadziei wygłaszane z pozycji inteligenta różnią się od tych pierwszych przede wszystkim formą i choć budzą większy respekt, w rezultacie sprowadzają się mniej więcej do tych samych wniosków. Bohaterka twierdzi, że żyje prawdziwie: nie chce się oszukiwać osobowym, współczującym Bogiem, ale nie przeszkadza jej ucieczka w alkohol. Oczywiście ma prawo czuć się nieszczęśliwa i rozczarowana, jednak jej pesymizm jest tak całkowity i przytłaczający, że raczej miałam ochotę nią potrząsnąć, niż się nad nią pochylać. Chociaż czytając inne recenzje zauważyłam, że jestem w tym poczuciu raczej odosobniona.

Może ja jeszcze mało wiem o życiu. Może nie mnie, dwudziestoczteroletniej, oceniać trzydziestoletnią, zmęczoną życiem, bohaterkę. Może jestem naiwna, a może mało wyrozumiała? Albo po prostu mam szczęście, bo mam wspaniałego Męża i cieszę się swoją codziennością. Tak czy inaczej, spojrzenie bohaterki zupełnie rozminęło się z moim. Rozumiem ją, ale nie potrafię z nią współodczuwać. Powieść jest bardzo dobrze napisana, świetnie pokazuje proces odzierania ze złudzeń, ale nie zostanie we mnie na długo, bo treściowo, życiowo prawie nic mi nie dała. Podczas lektury towarzyszył mi obraz młodopolskich dekadentów: szarość dymu, opary alkoholu i depresyjne dywagacje nad życiem... Zupełnie nie mój świat. Co nie zmienia faktu, że książka miała też niezaprzeczalnie dobre strony i nie był to na pewno zmarnowany czas.

A na koniec jeszcze parę cytatów:

Maleńkie dziecko to wielki Reduktor. Mam teraz tylko ręce i serce (do roboty i do kochania).

[Chwilowo w Ameryce, u nas PRL] Wsiedliśmy w wielki samochód Boba Bookbindera i pomknęliśmy autostradą, która jest na kartki. U nas mięso, u nich kilometry. Nasze kraje różnią się poziomem abstrakcji...

A swoją drogą, ciekawe, jak gruba musiałaby być książka, aby linia ciągła zużytego na nią atramentu obiegła równik.

O czym to jest, co ja piszę? Bo przecież nie o mnie! Ja wciąż jestem gdzieś poza alfabetem, niewyraźna i niewyrażona, bezbrzeżna i bezkształtna, chora od tego ciągłego niedoistnienia.

Moja ocena: 6/10.