Zabawa w wojnę

Bolesław Prus, Dzieci

Bolesław Prus (1847-1912) jest według mnie jednym z najlepszych polskich pisarzy, na pewno jednym z moich ulubionych. Wciągają mnie jego powieści, ciekawią opowiadania, bawią felietony. Miał rewelacyjny zmysł obserwacji, świetne poczucie humoru i talent, który pozwolił mu stworzyć powieści wyprzedzające swoje czasy, choć z nich wyrastające i mocno w nich osadzone. W ramach studiów z ogromną przyjemnością przeczytałam prawie wszystko, co napisał, i z większych rzeczy zostały mi dwie powieści: pierwsza i ostatnia, Dusze w niewoli (1877) i Dzieci (1909). Tym razem będzie o Dzieciach.

Głównym bohaterem jest Kazimierz Świrski, chłopak stojący u progu dorosłości, wychowywany przez stryja-patriotę, z głową pełną ideałów i marzeń o wojskowej karierze, planujący zmienić świat, przeprowadzić rewolucję, odbudować Polskę. Z tymi projektami udaje się do szkoły handlowej i budzi powszechne zainteresowanie, podziw kolegów, choć czasem także irytację i kontrowersje. Rówieśnicy chętnie poddają się domorosłemu dowódcy i z zapałem tworzą związek Rycerzy Wolności – niezależny organ rewolucyjny, a w przyszłości zalążek regularnego wojska. Ich działanie jest dziecinne: nieprzemyślane, impulsywne, chaotyczne, niepotrzebne, a przy tym śmiesznie patetyczne – choć Prus szybko ściera uśmiech z twarzy czytelnika. Różnie też toczą się losy młodych politycznych: jeszcze nie do końca ukształtowani, łatwo ulegają pokusie władzy i stawiania na swoim, choć z drugiej strony – czy dorośli są wolni od takich błędów? Szybko się okazuje, że to, co z początku zapowiadało się na szczytne dążenia, okazuje się pochopnym szafowaniem życiem, a gra zamienia się – jak dosłownie! – w rosyjską ruletkę.

Prus nie czaruje i nie upiększa, pisze wprost i zwyczajnie o sprawach, od których włos jeży się na głowie: jak giną młodzi, zdolni chłopcy, zupełnie bezsensownie, tragicznie, przez pomyłkę, głupotę, niecierpliwość... Jedni zmieniają się w bandytów i ciągną za sobą innych, drudzy – honorowi idealiści– ponoszą konsekwencje podążania za grupą. Przesadne poczucie doniosłości, odwaga niehamowana doświadczeniem i rozsądkiem, niezdolność do szerszego spojrzenia na aktualną sytuację polityczną stawiają ich na z góry przegranej pozycji, a przecież zapał, odwaga, honor – to wspaniałe cechy, które nie miały szansy się w nich rozwinąć. Trudno uwierzyć, jak szybko i łatwo giną młodzi ludzie, jak Prus się nad tym nie rozwodzi, bo w tamtych czasach tak po prostu było.

To nie jest powieść, która może się równać z Lalką czy Faraonem. Galeria postaci jest uboższa i mniej interesująca, gdyż poza kilkoma wyjątkami bohaterami są tytułowe dzieci, nastoletni chłopcy. Kazimierz w początkowych rozdziałach mnie irytował, taki był wybitnie uzdolniony i niesamowicie wykształcony, taki mądry, ważny, pewny siebie i swoich ideałów. Bohaterowie drugoplanowi, dorośli: doktor Dębowski, pani Linowska, wypadają znacznie lepiej, jednak jest ich zaledwie kilku. Wątków i problemów też znacznie mniej, to przede wszystkim powieść polityczno-społeczna. Ale to książka wciągająca i poruszająca, bo tu każda śmierć jest prawdziwa i wstrząsa bardziej niż kolejna ofiara w krwawym horrorze, właśnie dlatego, że wszystko się dzieje na porządku dziennym i jest przyjmowane jako coś prawie normalnego. To kawałek naszej historii.

Pozostaje się zastanowić: na ile to było wyrywanie się przed szereg, na ile młodzieńcza pogoń za ideałami i niemożność usiedzenia w miejscu, a na ile konieczność dziejowa, naturalna postawa młodych w tamtym czasie, w zniewolonej Polsce? Milczenie Prusa jest aż nazbyt wymowne.

Moja ocena: 7/10.

Książkę przeczytałam w ramach wyzwania "Czy znasz Prusa?" zorganizowanego przez przynadziei w ramach obchodów Roku Prusa (z okazji setnej rocznicy śmierci pisarza). Zainteresowanych zapraszam tu:

Czytajcie Prusa!