Wszystkie baśnie umarły

Majgull Axelsson, Dom Augusty

Wydawnictwo W.A.B., Seria z miotłą

Od dawna miałam zanotowane nazwisko szwedzkiej pisarki na mojej (coraz dłuższej) liście "do przeczytania w najbliższym czasie". Intrygowały mnie opisy kolejnych jej powieści oraz raczej skrajne opinie znalezione w internecie: jedni zupełnie się w tym świecie nie odnajdują, inni są pochłonięci, zachwyceni wyczarowaną przez Axelsson mroczną rzeczywistością. Do tej pory wydała ona pięć powieści: Droga do piekła (1994), Kwietniowa czarownica (1997), Dom Augusty (2000), Ta, którą nigdy nie byłam (2004) oraz Lód i woda, woda i lód (2008). Była wielokrotnie nagradzana za swoją twórczość, między innymi najważniejszym szwedzkim wyróżnieniem – Augustpriest. Ja zaczęłam przygodę z jej twórczością od środka, bo akurat ta książka stała na bibliotecznej półce.

Dom Augusty to opowieść o kilku pokoleniach kobiet. Na pierwszy plan wysuwa się Augusta, jej wnuczka Alicja oraz wnuczka kuzynki Alicji, Andżelika – a więc przedstawicielki co drugiego pokolenia na przestrzeni całego XX wieku. Łączy je stary drewniany dom stojący na skraju miasteczka: to w nim kolejne bohaterki znajdują schronienie w kluczowych momentach swojego życia, to on jest świadkiem cierpienia, lęku, tajemnic; słów pełnych nienawiści i gestów miłości; pęcznieje od kolejnych historii zapisujących się w ścianach, meblach, pościeli – by wreszcie opowiedzieć je tym, którzy zechcą się wsłuchać.

To powieść pełna bólu. Nie ma w niej ani jednego szczęśliwego bohatera – są tylko mniej lub lepiej radzący sobie ze swoim życiem. Zadziwiało mnie, jak schemat-pułapka powtarza się w kolejnych pokoleniach, jak Alicja, Olga, Andżelika wpadają kolejno w te same sidła, z których kiedyś wyrwała się  (czy rzeczywiście?) Augusta. Jednocześnie każda z tych historii jest zupełnie inna i inaczej się kończy. Wszystkie kobiety były zagubione, rozpaczliwie potrzebowały miłości, akceptacji, azylu – co czyniło je zależnymi od mężczyzn i podatnymi na kolejne błędy. Poranione dziewczynki wyrastały na zagubione młode kobiety, by w końcu zmienić się – lub nie – w nieszczęśliwe, rozczarowane życiem starsze panie. Każdej z nich brakowało miłości, którą mogłaby przekazać następnemu pokoleniu, nie było nikogo, kto byłby zdolny przerwać koszmarny ciąg krzywd i samotności. Kiedy udaje się im otrząsnąć, jest już za późno; ludzie skrzętnie ukrywający własne tajemnice i walczący z własną przeszłością nie mieli czasu otoczyć opieką tych, którzy jeszcze mieli szansę na ratunek. Nie ma tu miejsca na rozgrzeszenie: Przemocy nie można usprawiedliwiać przemocą. (...) Nie można tłumaczyć tego, że się nie zauważyło, faktem, że samemu było się niezauważanym. Nie ma na to usprawiedliwienia.

Majgull Axelsson stawia w swojej powieści wiele trudnych pytań. Jedna z bohaterek formułuje w końcu wątpliwość, która nie daje jej spokoju: Czy niektórzy rodzą się niepotrzebnie? Można to pytanie dopasować do większości postaci z tej książki. Pytanie zrodzone z bólu i przeraźliwego pragnienia bycia chcianą i kochaną. Bycia zwyczajną osobą, dorastania w zwyczajnej rodzinie. Niejedno dziecko pojawiające się na przestrzeni stulecia nie otrzymuje miłości, jaką powinno być otoczone, a gdy któreś jest chciane – akurat jemu nie jest dane żyć w bezpiecznym domu. Gdy jest dobrze, na pewno nie potrwa to długo: Czasami Augusta zatrzymywała się w pół kroku na myśl, jak wiele ma do stracenia, i zamierała ze strachu. Niemożliwe, żeby komuś mogło być tak dobrze. To się musi źle skończyć.

Z każdej karty wylewa się ból, samotność, niezrozumienie, chaotyczne poszukiwanie. Jak się stąd wyrwać? Jak pozostać doskonale niewidocznym, żyć w spokoju, móc patrzeć w lustro? Gdzie szukać, żeby znaleźć? Każdy tu udaje, nosi maskę, stara się nie niepokoić innych i nie zwracać na siebie uwagi: Alicja przyspiesza kroku, obcasy stukają zdecydowanie po chodniku. W oknie wystawowym miga jej własne odbicie: pewna siebie kobieta w drogim kostiumie. Jest dobrze przebrana. Każdy jest samotny, bo tak naprawdę nikt nikogo nie zna. Autorka bardzo szczegółowo pokazała mechanizmy, które czynią ludzi bezbronnymi, nieszczęśliwymi, zastraszonymi, które każą im budować wokół siebie mury albo wyładowywać agresję na innych. Pokazała też, że niekoniecznie fizyczna przemoc jest tym, co najbardziej boli i wypala najtrwalsze rany. Żadne z działań żadnego bohatera nie budzi wątpliwości – wszystko jest jasne i zrozumiałe, i tym bardziej straszne.

Na okładce możemy przeczytać, że Proza Majgull Axelsson jest bezkompromisowa i niepokojąca. To prawda – autorka nikogo nie krytykuje, ale bohaterowie sami się osądzają i nie ma w tej powieści miejsca na ułaskawienie. Każdy jest mniej lub bardziej winny, a dyskomfort psychiczny wywołuje świadomość, że patrząc z zewnątrz, można powiedzieć: rodzina jak każda inna. Każda z kobiet w tej powieści jest słaba, wewnętrznie poturbowana, choć każda inna. Każda nosi w sobie jakiś brak, którego nikt i nic nie potrafi wypełnić. Najmniej do tego schematu pasuje Augusta, potem jest już tylko gorzej: przepraszająca za wszystko Siri, wiecznie skarżąca się Karin, żyjąca w kłamstwie Alicja, umywająca ręce Marianna. Dopiero szesnastoletnia Andżelika będzie sprawiała wrażenie dzielnej i niezależnej, jednak to tylko maska skrywająca bardzo kruchą konstrukcję.

Co ciekawe, z zawodu autorka jest dziennikarką – czego według mnie w ogóle nie widać po tej książce. Sam pomysł z szepczącym domem jest poetycki, poetyckie są też opisy przyrody – chyba dość charakterystyczne dla literatury skandynawskiej. Powieść jest baśniowa i zimna zarazem, fantastyczne akcenty wkraczają w najbardziej szare elementy rzeczywistości, ale nie niosą pocieszenia. Wszystkie baśnie umarły – te słowa powtarzają się w książce trzykrotnie, a potem powracają echem na kolejnych stronach. Z początku to połączenie wydawało mi się dziwne, ale historia kobiet wciągała mnie coraz bardziej i bardziej, aż w końcu stałam się częścią tego świata. Axelsson ma niesamowity dar tworzenia niepowtarzalnej atmosfery, i choć nie od razu przekonała mnie do swojego stylu, w końcu dałam się jej zaczarować. Pod koniec niektóre akapity zdarzało mi się czytać po dwa, trzy, pięć razy. Chyba tylko ta nieco baśniowa aura czyni tę książkę możliwą do udźwignięcia – bo żadnej innej ucieczki od cierpienia tu nie znajdziemy.

Wrócę jeszcze raz do opisu z okładki. To (...) powieść o miłości, tłumionych tęsknotach, przemijaniu i śmierci. Jak to banalnie brzmi! Tymczasem to jedna z oryginalniejszych książek, jakie ostatnio czytałam. Dla mnie to opowieść o samotności wśród najbliższych, o tym jak łatwo zamknąć się w swoim cierpieniu i krzywdzić tym innych, jak ogromne spustoszenie może uczynić brak ciepła i miłości, jak łatwo się minąć, zmarnować sobie życie i obudzić się, kiedy już będzie za późno.

Bez wahania dołączam do wielbicielek prozy szwedzkiej pisarki. Zastanawiam się tylko, czy Dom Augusty spodobałby się także mężczyźnie: bo choć występują tu nie tylko kobiety, to jednak o nich i chyba dla nich jest ta książka. Opowiedziana stanowczo i bezkompromisowo, ale z kobiecą wrażliwością. Bardzo trudna, smutna, wstrząsająca. Ale naprawdę piękna.

Moja ocena: 9/10.