Wszyscy przegrywają

Wojciech Tochman, Jakbyś kamień jadła

Wydawnictwo Czarne

Wojciech Tochman (ur. 1969), polski reporter, jest autorem takich książek jak Dzisiaj narysujemy śmierć czy Schodów się nie pali. Debiutował jeszcze w liceum, a trzy lata później Hanna Krall przyjęła go do pracy w "Gazecie Wyborczej", z którą był związany przez 14 lat. Od lutego 2010 roku razem z Pawłem Goźlińskim i Mariuszem Szczygłem prowadzi w radiu audycję "Wrzenie świata" poświęconą literaturze faktu. Jego teksty przetłumaczono między innymi na angielski, francuski, włoski, niderlandzki, fiński, ukraiński i bośniacki. Książka Jakbyś kamień jadła znalazła się w finale Nagrody Literackiej Nike w 2003 roku.

Tym razem Tochman udaje się do Bośni, gdzie parę lat wcześniej zakończyła się wojna (1992–1995). Dr Ewa Klonowski całe dnie spędza na kompletowaniu tego, co pozostało po tysiącach mieszkańców: rozrzuconych kości, strzępów ubrań, jeśli ma dużo szczęścia – rzeczy osobistych. Wszystko po to, by zwrócić matkom, żonom, dzieciom tych, których stracili, zwykle nawet nie wiadomo jak. By dać im szansę na przeżycie żałoby po ludzku; dać grób, który można odwiedzać; dać historię. Kiedy miałam osiem lat, umarła moja babcia; pamiętam, jak prababcia powiedziała wtedy, że "Rodzice nie powinni chować swoich dzieci". Tymczasem Tochman pisze: Sąsiadka z parteru urodziła dwóch synów i dwóch chciałaby pochować. O tym tylko marzy. Czy można powiedzieć o tej rzeczywistości coś więcej? Więcej o świecie, w którym Inne matki miały więcej szczęścia: zginęły razem z dziećmi?

Poznajemy Matkę Mejrę, Jasnę Ploskić, Mersadę i innych, którzy przeżyli, którzy spędzają dzień za dniem, uwięzieni w przeszłości, przepełnieni bólem, pozbawieni celu. Kolejna sąsiadka miała trzech synów: najstarszy skończył dziewiętnaście lat, średni – siedemnaście, najmłodszy – piętnaście. Miała też ojca, braci i męża. Nie miała ani jednej córki. Teraz co rano żałuje, że jest nowy dzień. Ma czterdzieści lat.

Wojna się skończyła, ale nie da się uniknąć powrotów do tego, co było – co cały czas jest, bo nie można zamknąć tego rozdziału, póki bliscy się nie odnajdą, póki nie odda im się czci należnej zmarłym. Przestrzeń, czas, umysły ludzi – wszystko jest przesycone śmiercią, bólem, stratą. Na każdym kroku przypomina się koszmar minionych lat: Teraz razem z ziemniakami kości kopię. Czy to mój brat (...)? Wszędzie kości sterczą, pływają w studniach.

Jak w każdej wojnie, wygranych nie ma. Bo jak mogą być tam, gdzie brat występuje przeciw bratu? A wśród Serbów Muzułmanie rozpoznawali swoich sąsiadów, znajomych, nauczycieli. Teraz jedni i drudzy siedzą bez celu, bez pracy, bez środków do życia, bez najbliższych. Rozmawiać nie mogą, bo jak – po tym wszystkim? Większość chce wyjechać jak najdalej stąd. A echem powraca pytanie: po co walczyliśmy?

Wciąż jeszcze się pisze o koszmarze II wojny światowej. A Tochman w swoich książkach pokazuje, że to, co było nie do pomyślenia, jednak się dzieje: historia powtarza się raz za razem, wciąż od nowa, także teraz, w XXI wieku. Tylko zidentyfikować zmarłych jest łatwiej, bo można zrobić badanie DNA. Poza tym wszystko już było: obozy, baraki, selekcje, getta, kryjówki, ukrywanie prześladowanych, opaski na rękawach, sterty butów po zgładzonych, głód, szaber, pukanie do drzwi w nocy, zniknięcia sprzed domu, krew na ścianach, palenie domostw, palenie stodół z ludźmi w środku, pacyfikacje wsi, oblężone miasta, żywe tarcze, gwałty na kobietach wroga, zabijanie inteligencji w pierwszej kolejności, kolumny tułaczy, masowe egzekucje, masowe groby, ekshumacje masowych grobów, międzynarodowe trybunały, zaginieni bez wieści. I ludzie tak samo niewyobrażalnie okrutni.

Tochman posługuje się oszczędnym, prostym językiem – takim, jakim najczęściej opowiada się o wojnie. Trochę się obawiałam, czy moja nikła wiedza na temat wydarzeń w Bośni z tamtych lat nie utrudni mi odbioru książki; nic z tych rzeczy. Wszystkiego, co trzeba wiedzieć, dowiadujemy się z tekstu; jest też mapka. Nie daty są tu zresztą najważniejsze, a ludzie: konkretne historie konkretnych zaginionych, których szukają matki, żony, córki.

Zaledwie 130 stron, a jakże przejmujący obraz wojny, bólu, cierpienia. Obraz uniwersalny, bo wojna wszędzie jest taka sama: pozostawia po sobie popiół i zgliszcza, kalekich ludzi, świadomość naznaczoną na dziesięciolecia. A jednak wciąż niczego się nie uczymy.

Moja ocena: 7/10.