Macierzyństwo sprzed wieku

Maria Kuncewiczowa, Przymierze z dzieckiem

Wydawnictwo Prószyński i S-ka

Marię Kuncewiczową (1895-1989) znamy przede wszystkim jako autorkę Cudzoziemki, chociaż wydała ona bardzo wiele opowiadań, powieści, a także liczne szkice i zapiski (Dyliżans warszawski, Miasto Heroda. Notatki Palestyńskie, Don Kichot i niańki).

Przymierze z dzieckiem to zbiór opowiadań opublikowany w 1927 roku – pierwszy wydany przez autorkę i ośmielę się stwierdzić, że to widać. Bliżej chciałabym się przyjrzeć tylko tytułowemu opowiadaniu, które najbardziej mnie interesowało i to ze względu na nie wybrałam ten właśnie tom.

Bohaterką opowiadania jest Teresa, młoda kobieta niepotrafiąca odnaleźć się jako matka. Nie pragnie dziecka, poród jest dla niej koszmarnymi torturami, a kolejne miesiące wcale tych wspomnień nie zacierają, przeciwnie – Teresa czuje się uwiązana, odebrana sobie samej, zgnębiona. Po pewnym czasie podejmuje próbę powrotu do dawnego życia, dla siebie: szuka męskiego towarzystwa, wychodzi do ludzi. Dopiero gdy synek zaczyna chodzić, mówić, staje się rzeczywiście odrębną istotą, Teresa uczy się go kochać, nawiązuje się między nimi relacja wynikająca z decyzji, a nie przymusu.

Autorka porusza niewątpliwie ważny problem. Jeszcze dziś wiele kobiet czuje się przytłoczonych ogromem stawianych przed nimi oczekiwań, o czym świadczą na przykład takie strony czy takie książki. Wciąż pojawiają się głosy buntu wobec schematu matki-Polki, zawsze zadbanej, z pysznym obiadem na stole, w posprzątanym na błysk mieszkaniu i przeszczęśliwej, że od rana do wieczora zajmuje się trójką dzieci. Nawet dziś kobiety czują, że odmawia się im prawa do bycia zmęczoną macierzyństwem – łatwo więc sobie wyobrazić, jaki skandal wywołał taki tekst sto lat temu! Przez wieki przecież kobiety były postrzegane przez pryzmat swoich dzieci, a ich brak odbierano jako przekleństwo. Tymczasem Kuncewiczowa nie boi się pokazać, że wychowywanie następnego pokolenia nie musi być sensem życia każdej kobiety, a jej wartość nie jest zależna od tego, ilu synów urodzi; że nie istnieje coś takiego jak "instynkt macierzyński", miłość nie bierze się znikąd, a kobieta ma prawo pragnąć własnego szczęścia.

W ogólnym zarysie się z tym zgadzam. Nie uważam, żeby każda kobieta musiała koniecznie pragnąć dziecka; wiem, że magiczny moment tuż po narodzinach dziecka jest przereklamowany i wiem, że przychodzą momenty, w których chciałoby się wyjść i wrócić następnego dnia ;) Ale wydaje mi się, że autorka, chcąc tak bardzo zaakcentować cienie macierzyństwa, zupełnie zapomniała o blaskach, których jest przecież tak wiele! I które są absolutnie nie do zastąpienia. Według mnie zdecydowanie przesadziła, bo nie chcieć własnego dziecka to jedno, ale czuć obrzydzenie na widok kobiety w ciąży – zakrawa na zaburzenie psychiczne. Zwłaszcza na pierwszych stronach opowiadania pojawia się mnóstwo brutalnych, mocnych słów: nienarodzone dziecko jest porównane do pasożyta, czegoś totalnie obcego (w tym momencie przypomniało mi się Piąte dziecko Doris Lessing), poród – do walki, piekła, tortur, palenia żywcem... Pewnie poród dzisiaj jest łatwiejszy niż na początku XX wieku (bohaterka też rodzi w szpitalu), ale przecież jeśli wszystko przebiega w miarę normalnie to nie ma co porównywać do palenia żywcem (zgaduję, nigdy się nie paliłam). Podobnie mój sprzeciw budziło nazywanie maleńkiej bezbronnej istotki strzygą czy porównania typu Stworzenie wszczepione w życie jak drzazga w ciało i dalej: Dziecko wessało się w życie na podobieństwo nowotworu, który zdołano unieszkodliwić.

Z drugiej strony Kuncewiczowa realistycznie pokazuje emocje targające młodą kobietą, która nagle przestaje należeć wyłącznie do siebie, dla której przepadło gdzieś niepowrotnie umiłowane "chcę" i "nie chcę", która godzinami próbuje odgadnąć, co tym razem oznacza ciągle ten sam wrzask, która nagle znajduje się w całkiem nowej i nieodwracalnej sytuacji, a najczęściej doświadczanym stanem jest bezradność i niepewność. I chociaż autorka wyraźnie pokazuje, że macierzyńska miłość także wymaga czasu (albo może nie uogólniając tak bardzo – może potrzebować czasu), to jednak zaznacza także, że pewna więź matki z dzieckiem jest niezbywalna i naturalna.

Z opowiadania wyłania się portret bohaterki niedojrzałej (co mogłoby tłumaczyć, czemu trudności zostały tak wyolbrzymione), skoncentrowanej na sobie, zupełnie niegotowej do życia dla innych – a przecież nie tylko miłość do dziecka na tym właśnie polega – wciąż poszukującej siebie i swojego miejsca, znudzonej codziennością. Kobieta nie potrafi się pogodzić ze zmianami zachodzącymi w jej wyglądzie i traktuje je jak katastrofę. Po kilku miesiącach od porodu, gdy udaje się jej trochę odzyskać siebie, wątek dziecka nieco się rozmywa. Ten etap jest przedstawiony dość chaotycznie, a zakończenie przychodzi bardzo nagle i wydaje mi się mało przekonujące. Znacznie bardziej prawdopodobna psychologicznie niż Teresa jest moim zdaniem Róża z Cudzoziemki.

Tu jeszcze uwaga na marginesie: bohaterki Kuncewiczowej są do siebie bardzo podobne (Teresa, Róża, narratorka Tamtego spojrzenia... - ciekawa jestem, ile jeszcze by się takich znalazło). Zakochane w muzyce, żyjące poszukiwaniem lub wspomnieniami, wiele energii poświęcające związkom z mężczyznami. Jakby wszystkie były różnymi spojrzeniami na tę samą osobę – cząstkę samej autorki.

Bardzo podobał mi się język Kuncewiczowej, poetycki, pełen metafor i porównań, celny i zdecydowany. Autorka potrafi świetnie opisać rzeczywistość. No i te słowa, których dziś się już nie używa... A fragment o jedzeniu – jakbym widziała swojego synka:

Nigdy kochanek nie śledził z taką egzasperacją dłoni kobiecej, odpinającej suknię, nigdy myśliwy nie obejmował wzrokiem tak srogim odległości między lufą a cielskiem niedźwiedzia, jak zaciekle Dzidzio ujarzmiał oczami każdy ruch pełnej łyżeczki.

Ciałko ujęte w uścisk krzesła prężyło się ku kaszy jak heliotrop ku słońcu; tęczówki, aż czarne od nabożnej zgrozy, jadły ryż, zanim buzia zdołała jeszcze pochwycić ofiarę. Cała istotka: policzki, frywolny czub na środku głowy, ręce bezradne, a – mimo dołków – namiętne, nogi, rozdęty z wysiłku nosek – wszystko czyhało na ryż z zajadłością tygrysa, a z komizmem lalki.

I drugi, też bardzo życiowy:

A jeśli, broń Boże, przedmiot nie dawał się oślinić ze względu na swoją nieuchwytność bądź ogromne rozmiary, z wnętrza małego człowieka buchał żal, serdeczna obraza i zawód, splecione w strumień płaczu.

Mam bardzo mieszane uczucia, jeśli chodzi o to opowiadanie. Jest to z pewnością istotny głos matki o macierzyństwie, śmiała próba przełamania tabu; ale zabrakło mi równowagi i prawdopodobieństwa. Nie podobało mi się też bezosobowe przedstawienie dziecka – nie jako małego człowieka, a jako "dziwne/obce/wrzeszczące stworzenie". Ale na taki obraz złożyła się zarówno perspektywa głównej bohaterki, jak i inna pewnie świadomość ludzi żyjących sto lat temu, więc trudno to uznać za mankament tekstu. Opowiadanie jest interesujące przede wszystkim, jeśli rozpatruje się je w kontekście epoki. Kobietom w ciąży raczej nie polecam, lepiej sięgnąć po coś pozytywnego.

A jeśli chodzi o opisy porodu z kobiecego punktu widzenia (dla odmiany ;) ), to kojarzą mi się głównie teksty poetyckie – Anny Świrszczyńskiej i przede wszystkim Teresy Ferenc, która debiutowała wierszem Poród. A więc da się i prawdziwie, i bez przesady, i przejmująco.

Moja ocena: 5/10.

Książkę przeczytałam w ramach projektu Marzec z Marią