Kiedy każdy dzień jest darem

Lisa Genova, Motyl

Wydawnictwo Papierowy Księżyc

Na okładce książki i jej pierwszych stronach (dziwna praktyka) można przeczytać tyle zachwytów i mocnych słów, że strach bierze sięgać: począwszy od wiele mówiącego sformułowania „światowy bestseller“ (która książka teraz nie jest bestsellerem?), aż po bardzo już zobowiązujące określenia: „jedna z najpiękniejszych i najbardziej poruszających książek ostatnich lat“ czy nawet „dzieło czystego geniuszu“ (tu się ktoś jednak, ekhm, zagalopował). Zwykle tego typu zapowiedzi zwiastują długie pasmo rozczarowań i bardziej zniechęcają niż zapraszają do lektury. Tym razem jednak sam temat wydał mi się na tyle ciekawy, że wart ryzyka: postanowiłam się przekonać, na ile peany na cześć pani doktor neurologii są zasłużone. I muszę przyznać – ciężko uwierzyć, że to debiut, co więcej, powieść opublikowana na własny koszt!

Pięćdziesięcioletnia Alice, ponadprzeciętnie inteligentna specjalistka w dziedzinie lingwistyki, której życie kręci się wokół pracy naukowej, wykładów, seminariów, opieki nad doktorantami, zaczyna mieć kłopoty z pamięcią. Początkowo są to sporadyczne sytuacje, które mi na przykład zdarzają się po kilka razy dziennie i u zwykłego zjadacza chleba nie wywołałyby niepokoju: umykające słowo, zgubienie wątku, powtarzanie się czy wiecznie ginące przedmioty. Wszyscy o czymś zapominają. Jednak dla kogoś, kto potrafi do każdego zagadnienia ze swojej dziedziny na poczekaniu przywołać obszerną bibliografię – tytuły, nazwiska, lata wydań poszczególnych pozycji – takie braki są niezwykłe. Gdy Alice gubi się w miejscu, które mija codziennie od lat i które zna jak własną kieszeń, postanawia udać się wreszcie na wciąż odkładaną wizytę u lekarza. I słyszy diagnozę: Alzheimer o wczesnym początku.

Choroba zastaje bohaterkę u szczytu kariery zawodowej i w pełni sił fizycznych. Jej dzieci dopiero co dorosły, nie ma jeszcze wnuków. Jak w takim momencie pogodzić się z wyrokiem? Zmiany postępują bardzo szybko. Do tej pory nie do końca zdawałam sobie sprawę, jak bardzo ta choroba wpływa na absolutnie każdą dziedzinę życia: niemożliwe stają się nawet tak proste czynności jak czytanie czy oglądanie filmów, bo każdy rozpoczęty wątek natychmiast ginie w czeluściach pamięci. Nie można samemu pójść pobiegać, bo to grozi zabłądzeniem. Z czasem można tylko siedzieć i patrzeć lub wymienić parę zdań z jakąś nierozpoznaną osobą, bo skupienie na rozmowie też robi się coraz trudniejsze.

Dramat Alice polega na tym, że do tej pory intelekt był dla niej wszystkim. Jej życie było w każdym calu poukładane, a praca naukowa była jej wielką pasją. Kim była, jeśli nie wykładowcą psychologii na Harvardzie? Świetnie pokazują to jej relacje z najmłodszą córką, która zamiast studiów wybrała aktorstwo: każda rozmowa kończy się kłótnią na ten temat, bo według Alice studia to jedyny słuszny wybór i jedyna droga do szczęścia. Widząc, jak ważna jest dla niej ta dziedzina życia, z ogromnym współczuciem obserwowałam, jak jej świat stopniowo się rozpada, a wykonywanie obowiązków staje się coraz trudniejsze. A jednocześnie kobieta niemal do ostatnich stron zachowuje świadomość tego, co się z nią dzieje, jak stopniowo wszystko traci i jak zasłona niepamięci oddziela ją od świata. Bardzo nie chce być zależna od innych i boi się, że któregoś dnia będzie tylko ciężarem.

Przebieg całej choroby poznajemy z perspektywy Alice, więc doskonale wiemy, jak się czuje, co myśli, dlaczego Alzheimer tak ją przeraża, widzimy też, jak powoli uczy się żyć z tą diagnozą. Sytuacja zmusiła ją do przewartościowania wielu spraw i w pewnym sensie można by nawet uznać chorobę za dar – Alice uczy się czerpać przyjemność z całkiem nowych, niedostrzeganych do tej pory rzeczy, drobiazgów dostępnych dla każdego niezależnie od IQ i wiedzy: smaku lodów orzechowych, chłodnych fal oceanu obmywających ciało. Paradoksalnie też to, co od większości ludzi ją oddala, zbliża ją do najmłodszej, zupełnie dotąd nierozumianej córki. Uczy się bardziej słuchać niż przyswajać informacje, uwrażliwia się na emocje, zamiast zatrzymywać się na poziomie słów – i na tej płaszczyźnie dwie kobiety znajdują wreszcie nić porozumienia, a Alice dostrzega, jak mądra w istocie jest ta, której do tej pory nie doceniała. Momentami można było odnieść wrażenie, że jest... szczęśliwa. W końcu znajduje też odpowiedź na dręczące pytanie o własną tożsamość:

Nie jestem wyłącznie tym, co mówię, tym, co robię, lub tym, co pamiętam. Z całą pewnością jestem czymś znacznie więcej. Jestem żoną, matką i przyjaciółką, a wkrótce też i babcią. Nadal czuję, rozumiem i zasługuję na miłość oraz radość płynącą z tych relacji. Wciąż jestem aktywnym uczestnikiem społeczeństwa. Mój mózg nie pracuje już tak dobrze jak kiedyś, jednak mam uszy, które zawsze bezwarunkowo wysłuchają, ramiona, w które można się wypłakać oraz ręce, którymi przytulam innych cierpiących na demencję.

Przestała być wykładowcą, by zostać człowiekiem.

Bardzo złożoną postacią jest też mąż Alice, John. Dłużej niż ona opiera się diagnozie, nie chce przyjąć do wiadomości najgorszego, co z jednej strony jest zrozumiałe, z drugiej – przykre. Nauka jest też jego światem: do tej pory go dzielili, teraz zaczynają się od siebie oddalać. Było mi strasznie smutno, gdy czytałam, jak mająca coraz większe problemy Alice musi błagać męża, by ten ostatni być może rok spędził razem z nią na zaplanowanym wcześniej urlopie naukowym – jak to możliwe, że nie chciał wykorzystać prawdopodobnie ostatniej szansy, by być z żoną? Ich relacja jest w tym okresie burzliwa i przechodzi wiele trudnych momentów, jednak autorka w kilku scenach przekonuje nas, że mężczyzna szczerze kocha żonę: po prostu przeżywa ból na swój sposób, daleki od ideału. Dzięki temu jego postać wydała mi się bardzo prawdziwa.

Momentami styl jest pretensjonalny i sztucznie poetycki (jak choćby opis kąpieli w oceanie), do tego słaba korekta (cudne konstrukcje „wydaje się być“, „okazuje się być“, mnóstwo błędów interpunkcyjnych i inne wspaniałości), jednak to nie jest w stanie przysłonić ogromnego ładunku emocji, jakie niesie ze sobą lektura Motyla. Ból, rozpacz, żal, ale też wola walki, siła, spokój, zgoda na świat... Piękne relacje, piękne sceny, piękna walka kobiety, która traci wszystko, ale równie wiele zyskuje: bo czy można przecenić odnalezienie bratniej duszy w córce, z którą nie udało się porozumieć przez dwadzieścia dwa lata? Czy nie wspaniale jest odnaleźć z życiu nowy sens, nową radość?

Nie ma szczęśliwego zakończenia w pełnym tego słowa znaczeniu, bo nie może go być: nie da się wygrać z Alzheimerem, i to, co od początku było nieuniknione, w końcu przychodzi – Alice nie rozpoznaje nawet męża i dzieci. Ale mimo wszystko powieść niesie ze sobą jeśli nie optymizm, to przynajmniej spokój i delikatną pociechę. Jest przy tym do bólu prawdziwa, poruszająca i piękna. Może nie dzieło czystego geniuszu, ale z pewnością powieść warta uwagi. Zdecydowanie polecam.

Moja ocena: 8/10.