Rosja umiera

Irina Gołowkina, Pokonani

Wydawnictwo Czytelnik

Ostatnio mam szczęście do dobrych lektur. O tej dowiedziałam się dzięki blogowym listom ulubionych książek od A do Z – dwie czy trzy osoby wymieniły właśnie tę pozycję. Od dawna chciałam przeczytać jakąś powieść dziejącą się w Rosji, a miałam nadzieję, że skoro niejedna osoba zaliczyła Pokonanych do ulubionych lektur, mam spore szanse się nie rozczarować. I tak właśnie było.

Przenosimy się do Rosji lat 20. i 30. W wyniku rewolucji październikowej przedstawiciele arystokracji zostali zepchnięci przez komunistów poza margines społeczeństwa. Wychowanie w poczuciu honoru, godności, skromności i uprzejmości, umiłowaniu sztuki i kultury – to wszystko staje się zbrodnią przeciw partii. Ludzi, których jedyną winą było pochodzenie, wytyka się palcami, zrywa się z nimi znajomości, donosi się na nich. Nietykalni, trędowaci; wystarczy pokrewieństwo, znajomość, nieuważne słowo, by stoczyć się w otchłań razem z tymi duchami przeszłości, jak nazwani zostają w pewnym momencie represjonowani bohaterowie. Razem z nimi umiera dziedzictwo kulturowe kraju: a to wszystko w imię wspólnoty, równości, nowego bezklasowego społeczeństwa.

Gołowkina rysuje przed nami szczegółowy obraz społeczeństwa tamtych lat: obok najróżniejszych wysoko urodzonych bohaterów poznajemy także inteligencję i partyjnych, choć najważniejsi – i najliczniejsi – są przedstawiciele pierwszej grupy. Dawne i nowe znajomości, przypadkowe spotkania, rodzinne i sąsiedzkie relacje – wszystkie się ze sobą splatają, gdy świat arystokracji stopniowo się kurczy, zarówno w sensie fizycznym, gdy do wielopokojowych mieszkań dosiedla się wciąż nowych lokatorów, jak i psychicznym: gdy odchodzą kolejni bliscy, pętle śledczych coraz silniej i gęściej oplatają umysły i serca, zmuszając do życia w ciągłym strachu, niepewności, rozpaczy. Towarzyszymy bohaterom w ich codzienności, walce o przetrwanie, ale też w próbach normalnego życia, poszukiwaniu szczęścia na miarę czasów, w których przyszło im żyć.

Powieść bardzo dokładnie przedstawia realia państwa totalitarnego, prześladowania, śledzctwa, donosy, zesłania, represje: wszystko to, co znamy także z literatury powojennej i późniejszej. Jedna z wielu wojen domowych wywołanych pod pretekstem równości i sprawiedliwości. Opisy są przejmujące, nie bez znaczenia jest tu fakt, że gdy wybuchła rewolucja, autorka miała trzynaście lat – wie więc aż za dobrze, o czym pisze, sama zresztą przyznaje, że czerpie z własnych doświadczeń i nie zmyśla faktów.

Bohaterowie są bardzo różni i w moim odczuciu bardzo prawdopodobni. Kilka postaci jest niemal krystalicznie czystych, ale większość z nich ma zarówno wady, jak i zalety. Wśród arystokracji poznamy kobietę skąpą, nieprzyjemną i odpychającą, młodego mężczyznę, który wcale nie jest dżentelmenem w każdym calu, innego, który odcina się od korzeni, by zapewnić sobie byt czy Elżbietkę – żyjącą szlachetnymi ideałami, a jednak w stosunku do ludzi wyniosłą i sztywną. Wśród bolszewików także trafiają się wyjątki. Z drugiej strony nie braknie czarno-białych akcentów – jednym z nich jest choćby miłość między bohaterami. Z całości jednak wyłania się złożony i trudny świat, bogaty w szczegóły i indywidualne historie.

Irina Gołowkina ukończyła swoje dzieło w połowie lat pięćdziesiątych, jednak dopiero w 1992 roku, trzy lata po śmierci autorki, powieść została wydana oficjalnie. To smutna i piękna książka. Przypomniałam sobie, jak wspaniale jest zanurzyć się całkowicie w powieściowy świat, przywiązać się do bohaterów, przenieść się w czasie i przestrzeni. 870 stron Pokonanych ani przez chwilę się nie dłużyło, wręcz przeciwnie – to jedna z tych lektur, które żal odkładać na półkę po przeczytaniu ostatniej strony.

Moja ocena: 9/10.