Piątkowe spotkania z poezją - Adam Zagajewski

Adam Zagajewski (ur. 1945) – eseista i prozaik, ale przede wszystkim poeta: na tyle ceniony, że wymieniano go jako kandydata do Nagrody Nobla. Od 1972 roku wydał jedenaście tomików i przeszedł długą poetycką drogę: zaczynając jako młodofalowy artysta (Sklepy mięsne), przez tomiki bardziej stonowane i klasyczne (List. Oda do wielości, Płótno), aż do refleksji nad przemijaniem i spojrzeń wstecz (Jechać do Lwowa, Niewidzialna ręka) – choć oczywiście tematy te przenikają się w kolejnych zbiorach. Osobiście wolę właśnie tego późniejszego Zagajewskiego, wzniosłego, wpisującego swoje teksty w kulturowy dialog, broniącego piękna. Tak pisze w wierszu Autoportret z 1995 roku:

Między komputerem, ołówkiem i maszyną do pisania

schodzi mi pół dnia. Kiedyś zrobi się z tego pół wieku.

Mieszkam w obcych miastach i niekiedy rozmawiam

z obcymi ludźmi o rzeczach, które są mi obce.

Dużo słucham muzyki: Bacha, Mahlera, Chopina, Szostakowicza.

W muzyce znajduję siłę, słabość i ból, trzy żywioły.

Zdjęcie zapożyczone stąd. 

Czwarty nie ma imienia.

Czytam poetów, żywych i umarłych, uczę się od nich

wytrwałości, wiary i dumy. Próbuję zrozumieć

wielkich filozofów – najczęściej udaje mi się

uchwycić tylko strzępy ich drogocennych myśli.

Lubię chodzić na długie spacery paryskimi ulicami

i patrzeć na moich bliźnich (...)

Nie jestem już młody, ale wciąż są starsi ode mnie.

Lubię głęboki sen, kiedy mnie nie ma,

i szybką jazdę rowerem wiejską szosą, gdy topole i domy

rozpływają się jak cumulusy na pogodnym niebie.

Czasem przemawiają do mnie obrazy w muzeach

i nagle znika ironia.

Uwielbiam przyglądać się twarzy mojej żony.

Co tydzień, w niedzielę, telefonuję do ojca.

Co dwa tygodnie spotykam się z przyjaciółmi,

w ten sposób dochowujemy sobie wierności.

Wiersze Zagajewskiego są bardzo charakterystyczne: niemal jak proza, prawie pozbawione tropów poetyckich skracających przekaz. Jego utwory ciągną się leniwie często przez dwie, trzy strony (choć są też takie kilkuwierszowe), wersy są długie, mowa prosta i zwyczajna. A jednak jest w tych utworach klimat i duch poezji. Może skoro nie udaje nam się z wierszami krótkimi, te właśnie staną się zaproszeniem do zwolnienia, zatrzymania się? Może uda nam się nadążyć za myślą poety i uchwycić trwanie, zwłaszcza dziś, gdy tak często wolimy Zamiast hymnu – szybki wiersz.

Zagajewski wydaje się trochę niedzisiejszy: przez tę nieśpieszność właśnie, ale także ze względu na tematykę i podniosły ton, choć patos niejednokrotnie zostaje przełamany zestawieniem z codziennością. Jego wiersze są bardzo silnie zakorzenione w sztuce: zarówno literaturze i filozofii, jak i dziedzinach odrębnych – muzyce, malarstwie. Mnóstwo w nich nawiązań, przywołań, spojrzeń "w cudze". W ten sposób – przez odwołania, dialog – poeta buduje swoją tożsamość, bo:

Tylko w cudzym pięknie

jest pocieszenie, w cudzej

muzyce i w obcych wierszach.

Tylko u innych jest zbawienie,

choćby samotność smakowała jak

opium. Nie są piekłem inni,

jeśli ujrzeć ich rano, kiedy

mają czyste czoło, umyte przez sny.

Dlatego długo myślę, jakiego

użyć słowa, on czy ty. Każde on

jest zdradą jakiegoś ty, lecz

za to w cudzym wierszu wiernie

czeka chłodna rozmowa.

(W cudzym pięknie)

Jednocześnie Zagajewski dostrzega i docenia codzienność, zwyczajność, drobiazgi, które nas otaczają. I w nich także szuka odbicia piękna:

W lusterku samochodu zobaczyłem

nagle bryłę katedry w Beauvais;

rzeczy wielkie mieszkają w małych

przez chwilę.

(Lusterko samochodu)

Wiersze poety są różnorodne. Sztuka powraca w nich uparcie i na wiele sposobów, ale są też utwory zupełnie inne, opisujące najgorszą rzeczywistość, jaką znamy, poruszające i odzierające ze złudzeń. Jak choćby te dwa:

Dożywocie

Już ustały tamte cierpienia.

Umilkł płacz. W starym albumie

widzisz twarz żydowskiego dziecka

na kwadrans przed śmiercią.

Masz suche oczy. Nastawiasz wodę

na herbatę, jesz jabłko. Będziesz żył.

***

Uchodźcy

Zgarbieni pod ciężarem, który niekiedy

jest widoczny, a niekiedy nie,

brną w błocie albo w piasku pustyni,

pochyleni, głodni,

małomówni mężczyźni w grubych kaftanach,

ubrani na wszystkie cztery pory roku,

stare kobiety o pomiętych twarzach,

niosące coś, co jest niemowlęciem, lampą

– pamiątkową – albo ostatnim bochenkiem chleba.

To może być Bośnia, dzisiaj,

Polska we wrześniu 39, Francja –

osiem miesięcy później, Turyngia w 45,

Somalia lub Afganistan, Egipt.

Zawsze jest wóz, albo przynajmniej wózek,

wypełniony skarbami (pierzyna, srebrny kubek

i szybko ulatniający się zapach domu),

samochód bez benzyny, porzucony w rowie,

koń (będzie zdradzony), śnieg, dużo śniegu,

za dużo śniegu, za dużo słońca, za dużo deszczu,

i to charakterystyczne pochylenie,

jakby w stronę innej, lepszej planety,

mającej mniej ambitnych generałów,

mniej armat, mniej śniegu, mniej wiatru,

mniej Historii (niestety, takiej planety

nie ma, jest tylko pochylenie).

Powłócząc nogami,

idą powoli, bardzo powoli

do kraju nigdzie,

do miasta nikt

nad rzeką nigdy.