Chcę pamiętać

Anna Nasiłowska, Księga początku

Wydawnictwo W.A.B., seria Archipelagi

Mam alergię na wszechobecny ostatnio trend „macierzyństwa bez lukru“. Drążnią mnie coraz częstsze głosy, które „mają odwagę wreszcie powiedzieć, jak to jest naprawdę“. Nie mam pojęcia, skąd pomysł, że WYCHOWANIE CZŁOWIEKA miałoby być łatwe i dlaczego z takim entuzjazmem ogłasza się prawdy oczywiste dla każdej rozsądnej osoby. Na szczęście dzieło Anny Nasiłowskiej (ur. 1958), mimo że opowiada o porodzie i pierwszych doświadczeniach matki, nie wpisuje się w ten nurt* – jest w Księdze początku prawda, ale prawda uniwersalna, a nie ta „o ciężkim życiu matek“ (niczego matkom nie ujmując!).

Książka składa się z dwóch części: Księgi początku oraz napisanego kilka lat wcześniej Domina. Obydwie zazębiają się treściowo, poruszają podobne tematy, są napisane w tym samym stylu, choć według mnie pierwsza (ta dopisana później) jest znacznie lepsza, bardziej różnorodna i ciekawsza. Cały tekst to króciutkie migawki – czasem zaledwie parę linijek, innym razem jedna strona – luźne myśli, spostrzeżenia, utrwalone chwile, emocje związane z porodem i tym, co potem. Nasiłowska nie zatrzymuje się jednak na własnym doświadczeniu: zastanawia się także, jak to jest się narodzić, co czuje taki mały człowieczek i jak on przeżywa świat – to czyni jej refleksje uniwersalnymi. Oto klucz do zrozumienia siebie: Przecież musiałam być kiedyś tak mała jak ona, moja córka. Oto więc leżą przede mną zwrócone mi morza niepamięci, po których żeglowałam i nadal żegluję. Ona to list o mojej przeszłości. Odczytuję go z pewnym trudem, bo zapisany jest surowym alfabetem.

Co ciekawe, autorka opisuje dopiero trzeci poród (imienia córki nigdy nie poznajemy, rodzice mówią o niej: Córka Człowieka) – a wydawałoby się, że to pierwszy jest najważniejszy, bo pierwszy zmienia wszystko. Ale może dopiero teraz udało jej się ubrać to doświadczenie w słowa?

Od pierwszej strony wpadamy w chaos słów i przeżyć. Zaskoczyło mnie, jak udało się Nasiłowskiej z poszarpanych zdań i rozrzuconych wyrazów stworzyć prawdziwy obraz pełen emocji i sensu. Jest w tych zapiskach jakaś głęboka szczerość, jakby autorka pisała dla siebie, a nie po to, by „uświadomić biedne przyszłe matki“ – i być może tu między innymi kryje się wyjątkowość tej książki. Kobieta nie użala się nad sobą, jej historia przyciąga i fascynuje, bo czasem (mimo chaosu) udaje jej się dotknąć istoty tego doświadczenia; bo nie tyle opowiada, ile komunikuje się z czytelnikiem na jakimś bardziej podstawowym poziomie. Niektóre fragmenty są małymi arcydziełami.

Anna Nasiłowska w wieku 19 lat debiutowała jako poetka i Księga początku też jest tym poetyckim ujęciem naznaczona, choć z drugiej strony autorka nieraz przyjmuje naturalistyczny punkt widzenia, a my balansujemy wraz z nią między surrealistycznymi refleksjami a tym, co zwierzęce – i nie chodzi tu jedynie o krew czy ból, ale i pierwotny gniew. I nie tylko w znaczeniu pejoratywnym, bo w którymś momencie czytamy: Za bardzo, za długo jestem człowiekiem.

To fascynująca, według mnie absolutnie wyjątkowa wyprawa w świat macierzyństwa, ale też w bardziej podstawowym wymiarze: początku życia w ogóle. Autorka zauważa: Napisano całe biblioteki o śmierci. Narodziny to ziemia niczyja, ugór, nad którym wiatr hula. I ona o tym opowiada.

Moja ocena: 8/10.

I jeszcze parę fragmentów, które sobie zaznaczyłam (zaznaczyłam sobie więcej, ale jak ktoś ma ochotę, to polecam całą książkę):

Wymawiam starannie wybrane imię.

Nie przyjmuje się.

Wymawiam je więc miękko, pieszczotliwie.

Znów powraca. Jeszcze puste.

Ona ma jeszcze swoje imię, pierwotne, niewymawialne, ciche imię sprzed.

***

Wybór? Pusty śmiech ogarnia. Jakby obłok szybujący po niebie ogrodzić palikami. Albo wodę sznurkiem związać. Nie wybrałam sobie jej na córkę. I dobrze. To są sprawy zbyt ważne, by powierzać je dobrej woli. Kto mówi tak, powie i nie. Nie pytano mnie więc o zdanie – czy chcę. To ja zapytałam: czy mogę? Wolno mi? To ona? Więc tak?

***

W „Życiu Arsieniewa“ doświadczenie niemowlęctwa to samotność. Nie ma w tym nic zaskakującego, zaledwie – sprzeczność z sielankowym obrazkiem, do którego przywykliśmy (…).

Samotność niemowlęcia jest ciemna, pogrążona w sobie, przerywana pochylaniem się matki i kilku jeszcze osób nad łóżeczkiem. Ich troska nie przerywa samotności – one żyją przecież w świecie obyczaju, w społeczności, w której różne osobowości określają się poprzez kontakt i wymianę. Niemowlę musi dopiero uczyć się kontaktu, zwracania głowy w kierunku osoby, śledzenia intonacji ze słów (…).

A więc żeby doświadczyć samotności, nie trzeba mieć wyraźnie określonego „ja“, twardego jak pestka owocu, obtoczonego jak kamień, którego kształt urobiły już inne kamienie.

***

Czasem (w Dominie częściej) narrację przejmuje mężczyzna. To jeden z takich fragmentów:

Myślałem, że uda mi się zobaczyć początek, gdy coś staje się kimś (…). Nie udało się, to musiało stać się we wnętrzu, a może wybuchło w chwili krótszej niż mgnienie. Gdy spojrzałem – wszystko było już gotowe. To był człowiek.

***

I jeszcze to, co interesuje każdego młodego rodzica – Najlepszy przepis na usypianie niemowląt:

Sprowadzanie snu jest ćwiczeniem duchowym. Trzeba postępować według podanego schematu:

1. Najpierw pozwól, by twoje ciepło wymieszało się z ciepłem dziecka. Twoje musi być większe. Musisz nim ogarnąć dziecko. Najlepiej zacząć od głowy.
2. Wyrzuć z siebie wszelki ruch. Usuń niepokój. Wygaś wolę. Usuń wszelkie myśli.
3. Nabierz ciężkości ołowiu. To nie jest trudne, musisz tylko w swoim istnieniu zejść głębiej, aż do poziomu ciężkości twojej materii.
4. Ciężkość jest zaraźliwa. Dziecko śpi.

A wtedy: twoja lekka istota może na chwilę oderwać się od ciężkiej. To jest haust wolności. Zaczerpnij. Wypij. Pomoże ci przetrwać twoją ciężką niewolę u boku niemowlęcia.

* Książka została wydana w 2002, a Domino powstało w 1995, więc wtedy jeszcze tego typu książki nie zalewały rynku.