„Mamusiu, co to znaczy do gazu?“

Bogdan Bartnikowski, Dzieciństwo w pasiakach

Wydawnictwo Nasza Księgarnia

To nie jest kolejna książka o Oświęcimiu. To znaczy jest – ale zupełnie inna. Od pierwszej do ostatniej strony bowiem bohaterami krótkich scenek z obozowego życia są dzieci: kilku- lub kilkunastoletnie dzieci oddzielone od rodziców i pozostawione samym sobie. Zupełnie nie tak, jak w filmie Życie jest piękne, gdzie ciężko, strasznie, nieludzko – ale jednak ojciec mógł się opiekować synkiem i jakoś go przez to piekło przeprowadzić. Nie. Tutaj, jeśli sześciolatek sam sobie nie „zorganizuje“ dodatkowego chleba, będzie głodował. Jeśli ośmiolatek sam się nie zatroszczy, by z własnych porcji odłożyć tyle, by starczyło na buty – będzie chodził boso po śniegu. Jeśli dwulatkiem nie zaopiekuje się brat lub jakiś inny chłopiec – po prostu nie przeżyje.

Z jednej strony obóz dzieci wydaje się odrobinę bardziej ludzki, choć wynika to raczej z ujęcia tematu niż z realiów: oczywiście jest głód, ciasnota, zimno, pluskwy, bicie – ale te obrazy nie wysuwają się na pierwszy plan. Pojawiają się dodatkowe garnki zupy, o pracy autor nie opowiada zbyt wiele, a znęcający się nad więźniami blokowi prędzej czy później płacą za nadużywanie władzy. Jest za to coś, czego brakuje w dorosłych relacjach: duże poczucie wspólnoty, więcej współczucia, sympatii. Mali więźniowie mają może mniejszy instynkt przetrwania, ale potrafią za to podzielić się zupą, zaopiekować się – mimo strachu – cudzą siostrzyczką, i nie są to wyjątki. Są solidarni i na podstawie tego wycinka wojennej rzeczywistości ciężko powiedzieć, że „człowiek człowiekowi wilkiem“. Dzieci są jeszcze dobre...

Pojawia się za to coś innego: przejmująca samotność, ból maluchów pozostawionych na pastwę losu, tęsknota za matką, koszmarna świadomość ośmiolatka, że musi już być dorosły i jeszcze opiekować się bratem. By zobaczyć się na chwilę z matką – oczywiście przez druty – dzieci podejmują pracę stanowczo przekraczającą ich siły i możliwości: bo to jedyna okazja. A następnego dnia znowu, bo tym razem się mimo wszystko nie udało...

Pojawiają się małe końce świata na miarę małych więźniów: kiedy Niemiec z rozmysłem rozdeptuje żołnierzyka, ostatni, największy skarb małego, cichego i potulnego chłopca – bo tak. Ale są też prawdziwe tragedie, koszmarne obrazy: dwulatka spalona w ułamku sekundy, bo ktoś akurat włączył napięcie w ogrodzeniu. Dzieci świadome, że idą prosto na śmierć – dzieci, które o śmierci jeszcze nic nie powinny wiedzieć, a mówią o niej spokojnie i ze zrozumieniem. Dzieci, które jeszcze nie potrafią pojąć, co się dzieje – tylko marzną, głodują i tęsknią za mamą. 

Niektóre w wieku mojego synka...