Moc słowa

José Saramago, Historia oblężenia Lizbony
Dom Wydawniczy Rebis


José Saramago (1922 – 2010), portugalski pisarz, otrzymał Literacką Nagrodę Nobla w 1998 roku. Był bardzo wszechstronnym twórcą: poza licznymi powieściami (Miasto ślepców, Ewangelia według Jezusa Chrystusa, Baltazar i Blimunda, Wszystkie imiona i wiele innych) pisał także sztuki teatralne, dzienniki, opowiadania, wiersze, powieść podróżniczą, a nawet książkę dla dzieci. Miał trudne dzieciństwo i ze względu na sytuację finansową nie udało mu się zrealizować marzeń o studiach – nie przeszkodziło mu to jednak otrzymać tytułu honoris causa kilku uniwersytetów.

Bohaterem Historii oblężenia Lizbony jest Raimundo Silva: przeciętny, samotny mężczyzna w średnim wieku, redaktor, człowiek inteligentny, ale całkiem zwyczajny. Pracuje właśnie nad książką "Historia oblężenia Lizbony" i decyduje się na dziwny krok: dopisuje "nie" w zdaniu, w którym autor informował, że krzyżowcy pomogą oblegającym. Próba odważna i szalona, choć nieudana – tak poważna zmiana musiała prędzej czy później wyjść na jaw. Kolejne dni Raimundo spędza zestresowany i wyczulony na każdy dźwięk: czeka na konsekwencje samowoli. Ten jeden moment okazuje się jednak bardziej brzemienny w skutkach, niż mógł się spodziewać; owo "nie" nie stanowi w gruncie rzeczy zaprzeczenia spisanej historii, bo przecież wpływ na jej zakończenie leży poza zasięgiem moźliwości redaktora: to fakt historyczny. Natomiast ten pojedynczy wyraz sprzeciwu kładzie kres nudnemu i pustemu życiu mężczyzny, a on sam pisze nową historię: historię oblężenia Lizbony i historię swojego życia.

To trudna i wielowymiarowa książka. Zarówno pierwotna, jak i nowa wersja powieści w powieści początkowo mieszają się ze sobą, a z czasem coraz bardziej przenikają do rzeczywistości: wszystkie plany zlewają się w jeden, a łączy je miejsce, na którym od stuleci rozgrywa się opowieść. Historia miasta, a nawet narodu, staje się historią jednostki i odwrotnie, a bohaterowie są jakby kolejnym wcieleniem kochanków z pisanej przez Silvę historii, a więc z jednej strony ich tworzą, z drugiej – ciekawi są ich losu, bo jest on antycypacją ich własnej przyszłości.

Autor gra z czytelnikiem, zwodzi go i wprowadza w błędne koło zależności historii rzeczywistej, historii spisanej i teraźniejszości, która historię rzeczywistą czyni historią spisaną. Zaprasza do zadawania pytań i odnajdywania się w gąszczu powiązań, a jednocześnie zwraca uwagę na wielką moc słowa (Tak zostało napisane, a więc stało się prawdą) – choć sam się od tej wiary w słowo pisane dystansuje, zresztą jak do całej treści.

Ciekawą postacią jest Maria Sara, kobieta, która podejmuje pracę w wydawnictwie po tym, jak Raimundo postanowił wziąć historię w swoje ręce. Z początku wydaje się raczej figurą, głosem, niż rzeczywistą bohaterką: prowokuje Silvę, wydobywa na światło dzienne jego myśli, popycha do działania. Jednak z czasem okazuje się równouprawnioną towarzyszką redaktora na powieściowym planie. Intrygujące, błyskotliwe dialogi stanowią dodatkowy atut powieści.

Mimo to książkę czytało mi się bardzo ciężko i przeżyłam kilka kryzysów podczas lektury. Saramago pisze zdaniami lejącymi się przez wiele stron, nie wydziela dialogów, kwestie wypowiadane przez bohaterów są oddzielone od siebie – i od narracji – jedynie przecinkami, więc nie raz ciężko ocenić, kto co powiedział i czy na pewno te słowa padły, czy może zostały tylko pomyślane. Jeśli dodać do tego skomplikowaną budowę tekstu i jego polifoniczność, a także możliwość odczytania powieści na kilku poziomach, okazuje się, że autor wymaga od czytelnika pełnego zaangażowania i natężonej uwagi, a lektura staje się niemałym wysiłkiem. Do stylu pisarza można się jednak po kilkudziesięciu stronach przyzwyczaić, a wymóg myślenia trudno traktować jako zarzut :)

Jeśli komuś niestraszne nowatorskie, wielopłaszczyznowe powieści podważające fundamenty genologii i literatury w ogóle, to polecam. Historia oblężenia Lizbony jest książką interesującą, inną, zmuszającą do poddawania w wątpliwość tego, co uważamy za oczywiste. Jeśli nawet wymaga dużego zaangażowania, to myślę, że warto, choć zaznaczam, że nie jest to książka dla każdego.

Moja ocena: 6/10 (uwzględniam w ocenie swoje kryzysy czytelnicze).