Spacer po literaturze

Jan Tomkowski, Ciemne skrzydła Ikara. O rozpaczy

Wydawnictwo ISKRY

Jan Tomkowski (ur. 1954) jest znanym współczesnym historykiem literatury, autorem wielu książek: zarówno przekrojowych publikacji, jak Literatura powszechna (Świat Książki, 2000) czy Literatura polska (PIW, 1993), jak i bardziej szczegółowych opracowań: Juliusz Słowacki i tradycje mistyki europejskiej, Mistyczny świat Williama Blake'a, Pokolenie Gombrowicza. Narodziny powieści XX wieku w Polsce i wielu innych. Pierwszy raz z prozą profesora spotkałam się na studiach, kiedy to w ramach przygotowań do egzeminu przeczytałam Mój pozytywizm. Tomkowski zachwycił mnie wtedy swoim stylem i ciekawymi interpretacjami, które zdecydowanie wyróżniały się na tle setek stron innych opracowań. Szkice o pozytywizmie (lekturę nieobowiązkową, a kto studiuje filologię, wie, jak wyglądają listy) pochłonęłam jak powieść i zapamiętałam nazwisko na lepsze czasy. Czasy te właśnie nadeszły, a ja po przerwie od tego typu tekstów z tym większą ochotą zagłębiłam się w kolejną pracę Tomkowskiego.

Ciemne skrzydła Ikara. O rozpaczy to zbiór szkiców, w których rozpacz raz jest punktem wyjścia, innym razem punktem dojścia, a jeszcze kiedy indziej swobodnie potraktowanym odniesieniem podczas przechadzek po literaturze. Skrzydła Ikara zawiodły autora znacznie dalej niż do rozważań o tym jednym stanie ducha. Pierwsze trzy części książki stanowią omówienie dzieł antycznych, renesansowych i XIX-wiecznych: mitów i Biblii, Stendhala, Prusa, Goethego, Szekspira (teksty w książce nie są uporządkowane chronologicznie, a tematycznie, stąd ten mały chaos). Tomkowski pisze przystępnie i bardzo ciekawie. Najbardziej spodobała mi się interpretacja mitu o Orfeuszu i Eurydyce – Tomkowski wyraża przekonanie, że gest Orfeusza nie był błędem ani pomyłką wynikającą z roztargnienia. Zerwanie układu stało się wynikiem chłodnej kalkulacji, a nie spontanicznej reakcji natchnionego poety. Idąc ku światłu, Orfeusz zdał sobie sprawę, że być może prowadzi za sobą widmo, a nie żywego człowieka. Nie przytoczę tu całego wywodu autora, ale jest on naprawdę interesujący, a jednocześnie poruszający. Bardzo ciekawy był też rozdział dotyczący Prusa czy Tragicznej historii Doktora Fausta autorstwa Christophera Marlowe'a – niedocenionej, zapomnianej, napisanej dwieście lat przed Goethem.

Bardzo interesujące były także czwarta i piąta część. Czwarta to przede wszystkim tekst Filologia w nowych czasach, w którym Tomkowski ubolewa nad upadkiem czytelnictwa, brakiem wiedzy, brakiem pasji, niechęcią do prawdziwego studiowania. Dużo w tych słowach goryczy i autentycznego zdumienia – jak można czytać, nie wiedząc nic o fundamentach naszej kultury? Miejscami autor wręcz pastwi się nad Coelho (według profesora symbolem współczesnego kiczu literackiego) i studentami, choć jeśli wierzyć przytaczanym przez niego sytuacjom, naprawdę trudno się dziwić. Wiele tu też celnych uwag: Pojawia się jednak pytanie, czy bez tego rodzaju elementarnych wiadomości [jak nazywa się stolica Francji czy Wielkiej Brytanii] można czytać Prousta, Villona, nawet Szekspira i co z takiej lektury wynika. Jak rozumie Nieznośną lekkość bytu Milana Kundery osoba przekonana, iż pośród wojsk Układu Warszawskiego wkraczających w 1968 roku do Pragi znajdowały się oddziały francuskie, brytyjskie i niemieckie? Co wynosi z lektury Prusa młody człowiek dowodzący, że akcja Lalki rozgrywa się w Związku Radzieckim? Czy w podobnej sytuacji filolog i student rozmawiają jeszcze tym samym językiem i czy dialog – w warunkach tak dramatycznej dysproporcji sił – jest ciągle możliwy?

Ostatnia, piąta część, to zapiski profesora – o wszystkim i o niczym. Refleksje na temat Elegii duinejskich Rilkego przeplecione są komentarzami w stylu Ociepliło się! Mróz -13, w nocy -30. Wyszedłem kupić bułki. Przeżyłem.

Niektóre fragmenty są zupełnie pozbawione powiązań z literaturą, stanowią refleksję nad rzeczywistością - niekiedy zabawną (czy jednak tragiczną?):

Co działo się u nas, gdy nadchodziły jakieś niezwykłe wydarzenia?

Zawsze to samo!

Wrzesień 1939. Kryzys kubański 1962. Wypadki czerwcowe 1976.

LUDZIE WYKUPYWALI CUKIER

Więc teraz to samo – przed wejściem do Unii wykupują cukier!!!

W TV jakiś przezorny euroentuzjasta przyznaje, że kupił już 400 kilo!

(...)

Dzisiaj ludzie tratowali się, żeby kupić tanio odtwarzacze płyt DVD w nowym centrum handlowym – 6 osób rannych.

Może wyrzucą nas z tej Europy?

Tomkowski jest w swoich sądach bardzo stanowczy, potrafi być zgryźliwy i uszczypliwy, na płody współczesnej literatury patrzy bardzo krytycznie i z góry. Z jednej strony nie sposób odmówić mu racji, gdy twierdzi, że zdecydowana większość tych książek to przereklamowane, jednosezonowe czytadła. Z drugiej – zbyt wiele w tych słowach krytycyzmu; wszak zdarzają się i dziś wspaniałe, godne uwagi książki. Jednocześnie Tomkowski sam stwierdza:

Cywilizacja, która w dążeniu do samounicestwienia wyprodukowała górę śmieci, stworzyła także monstrualną wprost liczbę książek. Tylko przemądrzali krytycy mówią [!], że są wśród nich tomy zbyteczne. Orfeusz chyba nie miał takich słuchaczy: powiedzieliby mu, że śpiewać nie warto, bo lament po śmierci ukochanej to najbardziej banalny temat na świecie.

Rozdwojenie jaźni?

Mimo wszystko lektura była bardzo interesująca i przede wszystkim – inspirująca. Po zamknięciu książki miałam ochotę czytać, czytać i czytać – klasykę. Dowiedzieć się jak najwięcej, by móc obcować z literaturą na takim poziomie, o jakim pisze Tomkowski. 

Polecam.

Moja ocena: 7/10.

Za książkę bardzo dziękuję wydawnictwu ISKRY.