„Mogliśmy zacząć w nowy sposób“

Pierwsze moje spotkanie z brytyjską noblistką to było Piąte dziecko przeczytane jeszcze na studiach. Ciekawe, ale nie powalające – na tyle, żeby chcieć do Doris Lessing jeszcze wrócić, ale nie teraz, już, natychmiast. Podobno jest nawet dalsza część tej powieści (Podróż Bena), ale wolałam coś nowego. Padło na Pamiętnik przetrwania.

Proza Lessing – na ile mogę to stwierdzić po zaledwie dwóch lekturach – jest bardzo specyficzna. Ciężko ją zaliczyć do fantastyki, bo te nierealne elementy są jedynie środkiem do celu, dodatkiem służącym podkreśleniu pewnych zjawisk. Niedaleka przyszłość, społeczeństwo w stanie rozkładu, bieda, substytuty żywności, zamieszkane rudery, zanikająca moralność, zawiązujące się gangi – to tylko tło dla przedstawienia spraw uniwersalnych.

Narratorka pewnego dnia poznaje Emily, którą od tej pory musi się zaopiekować. Nie wiadomo, skąd „młoda kobieta“ (trzynastolatka) przyszła i dlaczego, ale tutaj nikt takich pytań nie zadaje. Po prostu mieszkają razem, wypracowują sobie schemat koegzystencji na tej niewielkiej powierzchni i dalej mija dzień za dniem. Jednocześnie gdzieś obok, za ścianą, za oknem narratorka co jakiś czas podgląda obrazy z przeszłości: małą Emily, samotną i odepchniętą, a nawet jeszcze wcześniej - jej matkę. Te dwie płaszczyzny czasowe przenikają się i uzupełniają; nie wiadomo, czy to dzieje się w głowie narratorki, czy to kolejny fantastyczny element wykreowanego przez Lessing świata.

Jak przystało na laureatkę Nagrody Nobla, pisarka porusza w swojej twóczości wielkie tematy: pyta o granice człowieczeństwa, dobro i zło, o to, jak rzeczywistość nas tworzy i zmienia; mówi o dorastaniu, dzieciństwie i macierzyństwie, o samotności, budowaniu relacji i nieumiejętności bycia z innymi. Wiele ważnych wątków, i pewnie można by wymienić jeszcze kilka: zależy od czytelnika, co weźmie z tej lektury dla siebie. I to dla mnie jeden z sygnałów, że mam do czynienia z literaturą wyjątkową.

Jedyne, co mi się w prozie Lessing nie podoba, to język. Wydaje mi się nie tyle zwyczajny, ile niechlujny, byle jaki. Nie wiem, na ile to kwestia tłumaczenia, redakcji, a na ile moje subiektywne obiekcje – ale to samo wrażenie odniosłam czytając Piąte dziecko. Po prostu nie. Chociaż autorka potrafi budować sceny przejmujące i zapadające w pamięć:

Przesuwałam dłońmi po ścianie, powoli, cal za calem, lecz tego dnia nie znalazłam wejścia – ani następnego dnia, nigdy nie dotarłam do tego płaczącego dziecka, które pozostawało tam i płakało beznadziejnie samotne, porzucone, mając przed sobą jeszcze wiele lat do przeżycia, nim czas da jej siły i ją uwolni.

Mimo zastrzeżeń do stylu Pamiętnik przetrwania uważam za książkę zdecydowanie godną uwagi. Lessing świetnie kostruuje postacie, nie boi się pisać o sprawach trudnych, a przedstawiona przez nią rzeczywistość jest boleśnie prawdziwa. Opowiada o świecie trafnie i jednocześnie inaczej. I jeszcze coś, co dla mnie zawsze jest orgomnym atutem: niedopowiedzenie. Czytamy ostatnie zdanie i już nie wiemy, co było naprawdę, a co działo się tylko w wyobraźni narratorki. Ale na pewno nieprędko zapomnimy.

Moja ocena: 8/10. 

Doris Lessing, Pamiętnik przetrwania

Wydawnictwo Literackie